«...όμοιος ομοίω αεί πελάζει...»

Του Καθηγητή ΓΙΩΡΓΟΥ ΠΙΠΕΡΟΠΟΥΛΟΥ*
Θυμηθείτε μαζί μου δυο παροιμίες μας, αυτά τα λακωνικά αποφθέγματα της συλλογικής εμπειρικής σοφίας του λαού μας σαν εισαγωγή στη σημερινή μου bloggo-άποψη. Οι αρχαίοι διατείνονταν ότι «...όμοιος ομοίω αεί πελάζει...» ενώ εμείς οι σύγχρονοι Έλληνες λέμε «πες μου τον φίλο σου να σου πω ποιός είσαι». Σήμερα η εγωπάθεια, ο κυνισμός, η συναισθηματική ρηχότητα, η διάχυτη ανασφάλεια και το υπαρξιακό άγχος αντί να δρούνε θετικά και να μας καθοδηγούν στη σύναψη φιλικών σχέσεων που θα βοηθήσουν να μειωθεί η οδυνηρή μοναξιά και η αλλοτρίωσή μας στην πράξη δρουν ανασταλτικά εντείνοντας την απομόνωσή μας, διογκώνοντας επικίνδυνα την εσωστρέφειά και την εξάρτησή μας από το βίντεο και το εντυπωσιακό μέσο μαζικής επικοινωνίας, την τηλεόραση, που μπαίνει πλέον στο σπίτι μας και σε δορυφορική μορφή.

Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον, όπως είχε διαπιστώσει πριν δυόμιση χιλιάδες χρόνια ο Αριστοτέλης μιλώντας για την “αγελαία φύση” μας, αλλά για κοινωνιολόγους και ψυχολόγους δεν αρκεί η διαπίστωση της παροιμιακής φράσης «όμοιος ομοίω αεί πελάζει...». Τρία επίμαχα πρόσθετα ερωτήματα σχετίζονται με τον αιτιολογικό εντοπισμό, τη διαχρονική ισχύ και τις προϋποθέσεις αυτής της θέσης, δηλ. το γιατί, το πότε και το κάτω από ποιές συγκεκριμένες συνθήκες “ο όμοιος πηγαίνει στον όμοιο...”... Τρείς ερμηνευτικές προσεγγίσεις

Γιατί, κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο μέσα από το ευρύτερο περιβάλλον των γνωριμιών μας απολήγει να γίνει επιστήθιος φίλος εραστής ή ακόμη και σύζυγός μας; Σίγουρα, το γεγονός ότι το συγκεκριμένο άτομο μας ικανοποιεί συνιστά τη βάση σύναψης φιλίας. Μόνο ένα ψυχοπαθητικό άτομο θα επέλεγε για σύντροφό του ένα άτομο που το “τιμωρεί” και έστω και εάν ο καθένας γνωρίζει τέτοιες περιπτώσεις ουσιαστικά αυτές επιβεβαιώνουν και δεν αναιρούν τον κανόνα της ωφέλειας.

H επιλογή του φίλου – συντρόφου σύμφωνα με σύγχρονες ψυχοκοινωνικές θεωρίες μοιάζει σε πολλές της διαστάσεις με την οικονομική συνεργασία ή συναλλαγή – χωρίς βέβαια να χαρακτηρίζεται από την ψυχρότητα ή την πεζότητα των οικονομικών παραμέτρων. Διαλέγουμε, για φίλο το άτομο που μας προσφέρει περισσότερα από όσα μας κοστίζει! Στη θεωρία αυτή η επιλογή μας καθορίζεται από τις αξίες που ενσαρκώνονται στο πρόσωπο που επιλέγουμε. Διαλέγοντας ένα άτομο που είναι ενδιαφέρον, διαθέτει πλούσια φαντασία και έχει τις δυνατότητες να μας εισαγάγει σε νέους κύκλους γνωριμιών ή νέες δραστηριότητες ενεργούμε με βάση την «ερεθιστική του αξία».

Όταν το πρόσωπο είναι συνεργάσιμο και μας βοηθά διαθέτει μπόλικο ενθουσιασμό και θυσιάζει για μας ώρες και ενέργεια υποβοηθώντας μας να επιτύχουμε τους στόχους μας ενεργούμε με βάση «τη χρησιμότητά του».

Τελικά το άτομο που μας συμπαραστέκεται με συμπάθεια, μας ενθαρρύνει στις δύσκολες στιγμές και μας επιβραβεύει αναγνωρίζοντας τις επιτυχίες μας το διαλέγουμε επειδή ενισχύει «το ψυχολογικό μας εγώ».

Είναι γνωστό και κοινά αποδεκτό ότι στη διαδικασία αξιολόγησης του άλλου προσώπου, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για άτομα του αντίθετου φίλου καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει και μια σειρά φυσιογνωμικών και σωματικών χαρακτηριστικών του που στην ολότητά τους συνθέτουν το «παρουσιαστικό», την «εμφάνισή» του.

Υποθέτουμε ότι ο καθένας μας μπορεί να ξεχωρίσει το ωραίο από το άσχημο, το συμπαθητικό από το αποκρουστικό. Και όμως, από λαό σε λαό, από κουλτούρα σε κουλτούρα ακόμα και μέσα στο ίδιο κοινωνικό σύστημα σε διαχρονική διάσταση και σε ομάδες που τις χωρίζει ο χρόνος νέοι ή ώριμοι τα κριτήρια καθορισμού «του ωραίου» ή του ατόμου που έχει «sex appeal» διαφέρουν σημαντικά.

Το γειτόνεμα με το άλλο πρόσωπο διαδραματίζει επίσης καθοριστικό ρόλο στην επιλογή του ως φίλου μας. Βέβαια, η αίσθηση της απόστασης στο χώρο έχει αλλάξει ριζικά καθώς μεταβλήθηκε η οικολογική κατανομή οικογενειών από χωριά σε πόλεις και καθώς τα μαζικά μέσα επικοινωνίας εκμηδένισαν τις αποστάσεις. Συχνά η επιλογή γίνεται με κριτήρια ομοιότητας στο επίπεδο της κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής μας θέση, έστω και αν υπάρχουν και αντίθετα παραδείγματα. Αυτή η διαπίστωση δεν έχει μέσα της κλασικά, ταξικά κριτήρια αλλά, όπως και να το κάνουμε, τα αντικειμενικά δεδομένα της κοινωνικοοικονομικής τάξης περιχαρακώνουν και τις πιθανότητες επιλογών φίλων ανάμεσα σε αγόρια και σε κορίτσια όπως και ανάμεσα στα δυο φύλα.

Στην ψυχοδυναμική θεωρία καθοριστικό ρόλο και στοιχείο αποτελεί και η βιωματική υποσυνείδητη οντότητα του ατόμου. Ο ψυχαναλυτής Κάρλ Γιουνγκ πίστευε, σαν τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα, ότι στο κάθε άτομο υπάρχει ένα συγκεκριμένο αρχέτυπο, ένα είδος “ιδεώδους εαυτού” αναφορικά με άνδρες και γυναίκες που του ταιριάζουν. Όταν το άτομο συναντήσει, έστω και τυχαία, το πρόσωπο του άλλου φύλου ανταποκρίνεται στο δεδομένο του αρχέτυπο που η αναγνώριση είναι άμεση και το αποτέλεσμα ταυτίζεται με το λαϊκό μας “κεραυνοβόλο έρωτα”. Σύμφωνα με μια πρόσφατη ψυχοκοινωνική θεωρία «τα ετερώνυμα έλκονται» ακριβώς επειδή ισχύει η αρχή της ψυχικής συμπλήρωσης. Δηλαδή το άτομο που έχει την ανάγκη να κυριαρχεί, να εξουσιάζει, έλκεται από άτομα που έχουν την ανάγκη να παραδοθούν στην κυριαρχία κάποιου άλλου και να υποταχθούν στην εξουσία του.

Πες μου το φίλο σου, ή μάλλον θα έπρεπε να λέμε, «δες το φίλο σου και θα μπορέσεις να αξιολογήσεις τα δικά σου βιώματα, συμπλέγματα, ανάγκες και διαδικασίες που σε οδήγησαν στην επιλογή σου…»

Στη μοναξιά της σύγχρονης μεγαλούπολης τελικά δεν αρκούν η τηλεόραση και το βίντεο για να ικανοποιήσουν τις ψυχοκοινωνικές μας ανάγκες για ανθρώπινη επαφή που δεν σταματά στην επιδερμίδα μας…

* Ο καθηγητής ΠΙΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ θα είναι ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ υποψήφιος Δήμαρχος Θεσσαλονίκης στις εκλογές του Οκτώβρη 2010