Η δεκαετία που ο κόσμος έγειρε προς την Ανατολή.

Προσπαθώ να θυμηθώ πότε και πού ήταν που μου καρφώθηκε για πρώτη φορά αυτή η ιδέα. Κατά την πρώτη μου επίσκεψη στη Σαγκάη το 2005; Μέσα στην πάχνη και τη σκόνη του Τσονκίνγκ, καθώς άκουγα τον αξιωματούχο του τοπικού κομμουνιστικού κόμματος να περιγράφει τα χώματα που έβλεπα μπροστά μου σαν το μελλοντικό χρηματοπιστωτικό κέντρο της Νοτιοδυτικής Κίνας;

Πέρυσι στην τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων του Πεκίνο; Ή μόλις τον περασμένο μήνα στο Κάρνεγκι Χολ, όπου καθόμουν κι άκουγα μαγεμένος τη μουσική του προικισμένου νέου Κινέζου συνθέτη Άντζελ Λαμ, που αντιπροσωπεύει την οριενταλιοποίηση της κλασικής μουσικής; Νομίζω πως ήταν μόνον τότε που πραγματικά συνέλαβα την ιδέα ότι η παρούσα δεκαετία μας σημαίνει το τέλος μιας εποχής. Ότι δηλαδή ζούμε τα τέλη 500 χρόνων δυτικής υπεροχής.

«Δυτική υπεροχή»: Αυτός ήταν ο μεγαλόστομος τίτλος ενός μαθήματος που δίδασκα το προηγούμενο εξάμηνο στο Χάρβαρντ. Ο υπότιτλός του ήταν ακόμη πιο στομφώδης: «Οι βασικοί μοχλοί της παγκόσμιας ισχύος». Το ερώτημα που έθετα δεν ήταν κατά βάση πρωτότυπο, αλλά έμοιαζε το πιο ενδιαφέρον ερώτημα που μπορεί να διαπραγματευτεί ένας ιστορικός της σύγχρονης εποχής...Γιατί, με αφετηρία περίπου το 1500, το λιγότερο πυκνοκατοικημένο και φαινομενικά καθυστερημένο δυτικό κομμάτι της Ευρασίας αρχίζει να κυριαρχεί στον υπόλοιπο κόσμο, συμπεριλαμβανομένων των πιο πυκνοκατοικημένων και εξελιγμένων κοινωνιών της Ανατολικής Ασίας; Η δευτερεύουσα ερώτησή μου ήταν: Αν καταφέρουμε να βρούμε κάποιες καλές ερμηνείες για την έως σήμερα δυτική υπεροχή, μπορούμε να διατυπώσουμε και προγνώσεις για το μέλλον της;
Για να το θέσω διαφορετικά: ζούμε άραγε το τέλος της κυριάρχησης του κόσμου από τον πολιτισμό που γεννήθηκε στη Δυτική Ευρώπη την επαύριο της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης – τον πολιτισμό που με αφετηρία του την Επιστημονική Επανάσταση και τον Διαφωτισμό διέσχισε τον Ατλαντικό και έφτασε στο απόγειό του στις εποχές της Βιομηχανικής Επανάστασης και της Βρετανικής Αυτοκρατορίας;

Το ζήτημα που ήθελα να θέσω στους φοιτητές μου μας λέει κάτι για τα προηγούμενα 10 χρόνια. Άρχισα να διδάσκω στις Ηνωμένες Πολιτείες όταν ο βετεράνος της Γουόλ Στριτ Χένρι Κάουφμαν, που, εκτός των άλλων ήταν και εξέχων χορηγός της Stern School of Business του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, με ρώτησε γιατί κάποιος που ασχολείται με την ιστορία του χρήματος και της ισχύος δεν έρχεται να δουλέψει εκεί που όντως βρίσκεται το χρήμα και η ισχύς. Και πού αλλού είναι το χρήμα και η ισχύς εκτός από το κεντρικό Μανχάταν;

Καθώς ανέτειλε η νέα χιλιετία το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης ήταν ο προφανής κεντρικός κόμβος ενός παγκόσμιου οικονομικού δικτύου που ήταν αμερικανικό κατά το σχεδιασμό του και κατά βάση αμερικανικό κατά την ιδιοκτησία του.

Προς τα τέλη της περιόδου ανάπτυξης των dotcom μια μικρή ύφεση οδήγησε στην έξοδο των Δημοκρατικών από το Λευκό Οίκο, ακριβώς τη στιγμή που η υπόσχεσή τους για αποπληρωμή του δημόσιου χρέους έμοιαζε σχεδόν πιθανό να εκπληρωθεί. Αλλά 8 μήνες αφότου ο Τζορτζ Μπους ανέλαβε, βρέθηκε μπροστά σε ένα γεγονός που υπογράμμιζε με έμφαση την κεντρικότητα του Μανχάταν στον κόσμο της δυτικής κυριαρχίας: η καταστροφή του Παγκόσμιου Εμπορικού Κέντρου από τους τρομοκράτες της Αλ Κάιντα αποτέλεσε μια αποτρόπαιη φιλοφρόνηση για την Νέα Υόρκη. Για οποιονδήποτε ήθελε να προκαλέσει την αμερικανική παγκόσμια τάξη με κάποια σοβαρότητα, ήταν ο νούμερο 1 στόχος του.

Τα ακόλουθα γεγονότα ήταν αναζωογονητικά: Η ανατροπή των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν. Ένας ‘Άξονας του Κακού’ που ωρίμασε σε ‘καθεστωτική μεταβολή’. Ο Σαντάμ Χουσεΐν εκτός Ιράκ. Ο Τοξικός Τεξανός ξανά ψηλά στις κάλπες, επανεκλέγεται. Η αμερικανική οικονομία ανακάμπτει χάρη στις φορολογικές περικοπές. Η παλιά Ευρώπη – για να μην αναφέρουμε την φιλελεύθερη Αμερική – αφρίζει εξοργισμένη αλλά αδύναμη.

Αν κατά τη φράση του Χέγκελ ο Ναπολέων ήταν το ‘Πνεύμα της Εποχής καβάλα σε άλογο’ τότε ο Άρνολντ Σβαρτσενέγκερ, ο μάτσο ηθοποιός που έγινε κυβερνήτης της Καλιφόρνια ήταν το ‘Πνεύμα της Εποχής πάνω στον τροχό μιας Χάμερ’. Εκείνο τον καιρό άρχισα λοιπόν να εστιάζω στο θέμα της αυτοκρατορίας εφαρμόζοντας τα διδάγματα της βρετανικής αυτοκρατορίας για να δω την περίπτωση της Αμερικής.

Και καθώς συλλογιζόμουν την άνοδο και την πιθανή πτώση της Αμερικανικής Αυτοκρατορίας άρχισα να διακρίνω θανάσιμα ελλείμματα στην καρδιά της αμερικανικής ισχύος: ένα έλλειμμα ανθρώπινου δυναμικού (όχι αρκετοί άνδρες στο έδαφος του Ιράκ), ένα έλλειμμα προσοχής (όχι επαρκής δημόσιος ενθουσιασμός για μακροχρόνια κατοχή κατακτημένων χωρών) και πάνω απ’ όλα ένα χρηματοπιστωτικό έλλειμμα (όχι επαρκείς αποταμιεύσεις αναλογικά με τις επενδύσεις και όχι επαρκής φορολογία αναλογικά με τις δημόσιες δαπάνες).

Το 2004 προειδοποιούσα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν καταλήξει να βασίζονται στα κεφάλαια της ανατολικής Ασίας για τη σταθεροποίηση του διπλού ελλείμματός τους, τρεχουσών συναλλαγών και προϋπολογισμού. Η κάμψη και η πτώση της μη δεδηλωμένης αμερικανικής αυτοκρατορίας θα μπορούσε συνεπώς να μην προέλθει από τρομοκρατική επίθεση, αλλά από δημοσιονομική κρίση.

Η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι το διευρυνόμενο αμερικανικό έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών χρηματοδοτούνταν με αυξανόμενους ρυθμούς από τις κεντρικές τράπεζες της Ασίας, με τους Κινέζους να καταλαμβάνουν σταδιακά την κεντρική θέση, αποτέλεσε για μένα την ‘ευρετική’ στιγμή της δεκαετίας. Όταν, προς τα τέλη του 2006 ο Μόριτζ Σούλαρικ κι εγώ πλάσαμε τη λέξη ‘Chimerica’ για να περιγράψουμε ό,τι βλέπαμε σαν επικίνδυνα μη βιώσιμη σχέση ανάμεσα στην φειδωλή Κίνα και τη σπάταλη Αμερική, προσδιορίσαμε ένα από τα κλειδιά της επερχόμενης παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης.

Η ψευδαίσθηση της αμερικανικής παγκόσμιας κυριαρχίας επλήγη όχι μία, άλλα δύο φορές μέσα σε αυτή τη δεκαετία. Η Νέμεσις ήρθε για πρώτη φορά στους δρόμους της Σαντρ και στις κοιλάδες του Χελμάντ και αποκάλυψε όχι μόνο τα όρια της αμερικανικής στρατιωτικής ισχύος, αλλά κυρίως την αφέλεια των νεοσυντηρητικών οραμάτων περί ενός ‘δημοκρατικού κύματος’ στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Και χτύπησε δεύτερη φορά με την κλιμάκωση της κρίσης των δανείων υψηλού κινδύνου του 2007, που κατέληξε στην πιστωτική κρίση του 2008 και τελικά στη ‘μεγάλη ύφεση’ του 2009.

Προς τα τέλη αυτής της δεκαετίας ο δυτικός κόσμος μπορεί μόνο να θαυμάζει την ταχύτητα με την οποία η κινεζική κυβέρνηση ανταποκρίθηκε στην επικίνδυνη κατάρρευση των εξαγωγών της εξαιτίας της αμερικανικής χρηματοπιστωτικής κρίσης, μια κατάρρευση που αναμένονταν ότι θα σάρωνε την Ασία. Κι ενώ ο ανεπτυγμένος κόσμος παρέπαιε στο χείλος μιας δεύτερης Μεγάλης Ύφεσης, η Κίνα υπέστη μόνο μια μικρή κάμψη των ρυθμών ανάπτυξης, χάρη σε ένα άκρως αποτελεσματικό πρόγραμμα δημοσιονομικών μέτρων στήριξης της οικονομίας και μια γενναία αύξηση των πιστώσεων.

Θα ήταν ανόητο να υποθέσουμε ότι η επόμενη δεκαετία δεν θα φέρει προβλήματα και για την Κίνα. Αλλά παραμένει το γεγονός ότι η τελευταία και μεγαλύτερη βιομηχανική επανάσταση της Ασίας δεν έχασε το ρυθμό της κατά την χρηματοπιστωτική κρίση του 2007 - 9.

Και τι επανάσταση! Ας συγκρίνουμε μια 10πλάσια αύξηση του ΑΕΠ σε διάστημα 26 χρόνων με μια 4πλάσια αύξηση σε διάστημα 70 χρόνων. Η πρώτη ήταν το επίτευγμα της Κίνας ανάμεσα στο 1978 και το 2004, η δεύτερη της Βρετανίας ανάμεσα στο 1830 και το 1900. Ή ας δούμε ότι στις αρχές της παρούσας δεκαετίας το αμερικανικό ΑΕΠ ήταν 8 φορές μεγαλύτερο από το κινεζικό ενώ σήμερα είναι μόλις 4 φορές μεγαλύτερο. Κι αν πιστέψουμε τις προβολές του επικεφαλής οικονομολόγου της Golman Sachs Τζιμ Ο Νιλ η Κίνα θα καλύψει το δρόμο που τη χωρίζει από την Αμερική ως το 2027: Μιλάμε δηλαδή για λιγότερο από δύο δεκαετίες.

Τι έδωσε λοιπόν στη Δύση την κυριαρχία πάνω στην Ανατολή τα προηγούμενα 500 χρόνια; Η απάντησή μου είναι τα εξής στοιχεία: η καπιταλιστική επιχείρηση, η επιστημονική μέθοδος, ένα νομικό και πολιτικό σύστημα που βασίζονταν στα δικαιώματα της ατομικής ιδιοκτησίας και της ατομικής ελευθερίας, ο παραδοσιακός ιμπεριαλισμός, η καταναλωτική κοινωνία και αυτό που ο Βέμπερ, ίσως λανθασμένα, ονόμασε ‘προτεσταντική’ ηθική της εργασίας και της κεφαλαιακής συσσώρευσης ως σκοπών καθαυτών.

Ορισμένα από αυτά τα στοιχεία – το πρώτο και το δεύτερο – η Κίνα τα έχει οικειοποιηθεί ήδη. Κάποια άλλα είναι στη διαδικασία υιοθέτησής τους, προφανώς περνώντας τα μέσα από δικές της ‘κομφουκιανές’ τροποποιήσεις (ιμπεριαλισμός, κατανάλωση και εργασιακή ηθική). Μόνο το τρίτο στοιχείο – η δυτική σύλληψη του νόμου και της πολιτικής – είναι απίθανο να κάνει την εμφάνισή του σε ένα μονοκομματικό κράτος όπως είναι η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Αλλά χρειάζεται η Κίνα την προσφιλή μας παλιά δημοκρατία για να επιτύχει διαρκή ευημερία;

Η επόμενη δεκαετία θα μας δώσει τις απαντήσεις. Και μετά θα πρέπει να περιμένουμε άλλα 500 χρόνια για να σιγουρευτούμε ότι η Ανατολή αποτέλεσε όντως μια βιώσιμη εναλλαγή στη δυτική υπεροχή.
Sofokleous10.gr