Πριν περίπου ένα αιώνα, ο Νορβηγο-αμερικανός κοινωνιολόγος Thorstein Veblen είχε διατύπωσε την άποψη ότι η οικονομία δεν είναι ένα κλειστό αυτόνομο σύστημα, αλλά αποτελεί κομμάτι του καθημερινού πολιτισμού μας. Ας δοκιμάσουμε να δούμε τη σημερινή κρίση υπό το πρίσμα αυτό.
Συνηθίσαμε (γιατί έτσι μας έμαθαν) να σκεφτόμαστε ότι τα οικονομικά και ιδιαίτερα τα μακροοικονομικά δεδομένα (δημοσιονομική πολιτική, εξωτερικό χρέος, δημόσιο έλλειμμα, ισοζύγιο πληρωμών, χρηματοπιστωτικό σύστημα κτλ.) αποτελούν μέρος ενός κόσμου αυθύπαρκτου, ανεξάρτητου από τις επιθυμίες, τις ανάγκες, τις έξεις και τις επιλογές των ανθρώπων. Έτσι λοιπόν, ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά αισθάνεται ανίσχυρος μπροστά στις δυνάμεις που αναπτύσσονται σε αυτό το πεδίο δράσης, αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο στους «ειδικούς», δηλαδή σε οικονομικούς αναλυτές, πολιτικά πρόσωπα, εκπροσώπους τραπεζών, μεγαλόσχημους δημοσιογράφους – προπαγανδιστές και πάει λέγοντας. Υποτίθεται ότι στην οικονομία ενεργούν κάποιες μυστικές και καταχθόνιες δυναμικές που ξεπερνούν τις διανοητικές δυνατότητες του μέσου ανθρώπου. Είναι όμως έτσι;
Στην πραγματικότητα οι μηχανισμοί της οικονομίας δεν είναι «αντικειμενικά δεδομένα», αφού λειτουργούν χρησιμοποιώντας ως «καύσιμο» την ανθρώπινη δράση σε όλο της το συναισθηματικό, γνωστικό, ψυχολογικό και σχεσιακό φάσμα. Θέλω να πω πως κανένας μακροοικονομικός κανόνας δεν θα έστεκε και καμία δομική οικονομική επιλογή δεν θα ήταν εφικτή αν έλλειπαν οι απλές ανθρώπινες αντιδράσεις των ανθρώπων που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, διαπλέκονται μεταξύ τους και στο τέλος «επαληθεύουν» τον κανόνα ή την επιλογή. Σκεφτείτε το απλό παράδειγμα της χρέωσης και υπερχρέωσης....Μια χώρα, ακριβώς όπως και ένας απλός πολίτης, χρεώνονται ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Αμφότεροι δανείζονται για πραγματικές ή πλασματικές ανάγκες τους με όρους που συνήθως επιβάλλονται αποκλειστικά από τους δανειστές, υπερχρεώνονται δε όταν ο δανειστής ή οι δανειστές τους αποφασίσουν ότι το χρέος έχει ξεπεράσει κάποια ανεκτά όρια. Φαίνονται όλα τόσο απλά και δεδομένα εξ αρχής, όσο και μια απλή αριθμητική πράξη. Στην προηγούμενη πρόταση, ωστόσο, υπάρχουν ορισμένα στοιχεία που ανατρέπουν τη λογική της αριθμητικής εξίσωσης.
Πρώτον, υπάρχουν οι ανάγκες οι οποίες, στο μέτρο που «φέρονται» από ζωντανά υποκείμενα (ατομικά ή συλλογικά), είναι εξόχως υποκειμενικά δεδομένα. Δεύτερον, υπάρχουν οι άνισες σχέσεις εξουσίας μεταξύ δανειστή και δανειζόμενου, στοιχείο που παραπέμπει στη τελείως ανθρώπινη και υποκειμενική φύση των ανθρώπινων σχέσεων. Τρίτον, υπάρχει ο αυθαίρετος προσδιορισμός του ανεκτού ορίου χρέωσης, που επίσης εμπλέκει τον ανθρώπινο παράγοντα στην πιο «ορθολογικά προσανατολισμένη», δηλαδή την πιο συμφεροντική διάστασή του.
Έχουμε, επομένως, πολλά υποκειμενικά, άρα και απρόβλεπτα και, ίσως, και απολύτως διαμφισβητούμενα στοιχεία τα οποία ακυρώνουν την απλή αριθμητική εξίσωση. Σκεφτείτε, ενδεικτικά, πώς διαμορφώνονται οι συμπεριφορές των ατόμων μέσα στις οικονομικές πράξεις. Προφανώς, εκτός από την οικονομική επιφάνεια εμπλέκονται ενεργά και παράγοντες όπως κοινωνικό κύρος, στιλ ζωής, ατομικές προσδοκίες, προσωπικές ανάγκες, επιθυμίες, δυνατότητες επιρροής, συμμαχικά δίκτυα κοκ. Δηλαδή, ένα σύνολο μεταβλητών που εξαρτώνται απόλυτα από τον τρόπο με τον οποίο το άτομο συλλαμβάνει τον εαυτό του σε σχέση με τους άλλους.
Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στη μακροκλίμακα των κρατών. Για παράδειγμα, τι σημαίνει «πιστοληπτική αξιοπιστία» ενός κράτους; Πολύ απλά ότι το κράτος αυτό θεωρείται -στο πλαίσιο μιας οικονομικής ορθολογικότητας που στηρίζεται σε νοηματοδοτήσεις πολιτισμικού χαρακτήρα- ότι διαθέτει αποθέματα κύρους σε άλλους οικονομικούς «παίχτες» (κράτη, τράπεζες, διεθνείς οικονομικοί οίκοι, παγκόσμιοι οργανισμοί, χρηματιστήρια κτλ.). Όμως με ποιο τρόπο αποφασίζεται κάθε φορά πότε αυτά τα αποθέματα υπάρχουν και πότε εξαντλούνται; Πολύ απλά μέσω των σχέσεων δύναμης και επιρροής που το κάθε κράτος είναι σε θέση να ασκήσει. Ενδεικτικά, η Ελλάδα έχει μικρότερο εξωτερικό χρέος και μικρότερο δημόσιο έλλειμμα από τις ΗΠΑ, όμως κανείς ποτέ δεν διανοήθηκε να επιβάλλει στις ΗΠΑ αυστηρή δημοσιονομική πολιτική και αύξηση των έμμεσων φόρων.
Αυτό σημαίνει ότι τα «αντικειμενικά κριτήρια» πάνε περίπατο μαζί με τις βαθυστόχαστες αναλύσεις που θέλουν να μας πείσουν ότι τα μέτρα της ελληνικής κυβέρνησης είναι μονόδρομος για τη χώρα. Θα μπορούσαμε, ας πούμε, να βγούμε από τη στενωπό μέσω της ανάπτυξης και της παραγωγικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας και να αρχίσουμε να αποπληρώνουμε όταν προκύψει το πλεόνασμα της ανάπτυξης.
Ας ξανασυνδεθούμε με την αρχική παρατήρηση. Μένει να συνοψίσουμε γιατί όλα αυτά είναι στοιχεία πολιτισμικά, γιατί η οικονομία είναι μέρος του καθημερινού μας πολιτισμού. Η απάντηση είναι επίσης απλή. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τις οικονομικές σχέσεις, ο τρόπος που νοηματοδοτούμε τις οικονομικές πράξεις, ο τρόπος που νομιμοποιούμε τις οικονομικές πολιτικές εξαρτάται απόλυτα από αρχές, αξίες, νοήματα, πεποιθήσεις. Αν, ως συλλογική κοινωνία, πιστεύαμε ακόμη στην αρχή της ελεύθερης βούλησης και της δικαιοσύνης, αν εμφορούμασταν ακόμη από την αξία της ισότητας και της αυτοδιάθεσης, αν υπήρχε για μας ακόμη κάποιο νόημα στη λέξη «αλληλεγγύη», αν ήμασταν πεπεισμένοι πως για την αξιοπρέπεια δεν υπάρχει κανένα αντίτιμο, αν συνέβαινα όλα αυτά τότε θα λέγαμε ότι είμαστε ακόμη πνευματικά παιδιά του πολιτισμού του Διαφωτισμού και όχι εξαρτήματα του πολιτισμού της παγκοσμιοποιημένης νεοφιλελεύθερης οικονομικής πολιτικής την οποία επιβάλλει το διεθνές χρηματοπιστωτικό σύστημα που αποτελεί σήμερα το πιο επιθετικό κομμάτι του παγκόσμιου κεφαλαίου.
Τότε, απλά, θα ήμασταν μέρος ενός άλλου πολιτισμού που θα επέβαλε τους δικούς όρους λειτουργίας στην οικονομική μηχανή, ενδεχομένως μαζί με άλλους ανθρώπους, μαζί με άλλες κοινωνικές ομάδες, μαζί με άλλα κράτη (όπως π.χ. η Ισλανδία) που ίσως περιμένουν εναγωνίως όλοι μαζί, όπως κι εμείς, μια σπίθα αντίδρασης στον ορίζοντα. Το ερώτημα είναι: Μπορούμε να προκαλέσουμε τη σπίθα;
Μιχάλης Ψημίτης
Τμήμα Κοινωνιολογίας
Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου